Na Zapadnom frontu je sredinom leta 1918. inicijativa prešla na stranu Antante, ali su saveznici odlučujući prodor načinili na Solunskom frontu. Vojvoda Živojin Mišić, načelnik Štaba vrhovne komande, kao i komandanti 1. i 2. armije, general Petar Bojović i vojvoda Stepa Stepanović, spremali su se da srpsku vojsku izvuku iz rovova u kojima se nalazila još od leta 1916. Opšta saveznička ofanziva otpočela je 14. septembra u 8 časova ujutru grmljavinom iz oko 2.000 artiljerijskih cevi, dok je narednog dana prva u juriš krenula srpska 2. armija. Savezničke armije pod komandom francuskog generala Franšea d’Eperea brzo su prodirale u dubinu Balkana, a udarnu iglu su predstavljale srpske trupe, koje su, nakon zauzimanja Skoplja 24. septembra, Vranja 1. oktobra i Niša 11. istog meseca, krenule dolinom Morave ka severnim granicama Srbije.
Narednih dana, napredujući ka Dunavu, srpske snage su zaposedale teritoriju koju je neprijateljska vojska ubrzano napuštala. Napredujući uz Moravsku dolinu srpska Konjička divizija je napredovala u dve kolone: desna, glavna kolona je napredovala ka Požarevcu, a srednja ka Smederevu.
Prvi eskadron 1. konjičkog puka „Obilić“ je 29. oktobra pošao iz Velike Plane i nastavio da goni neprijatelja, koji je u 4 časa izjutra napustio položaje kod Malog Orašja. Napredovanje ka Smederevu je zaustavljeno u 16 časova kod Radinca, gde su se protivničke snage utvrdile. Nemci su uzeli taoce iz Smedereva kao jamstvo da prilikom povlačenja iz grada neće biti neprijateljskih dejstava na njihovu vojsku od strane civilnog stanovništva.
Osim toga, Nemci su pri povlačenju digli u vazduh veliku količinu municije. Ovo je potvrdio i savremenik događaja Petar Maksimović: „[…] oni (Nemci, op.aut.) 16. oktobra zapale svoje zgrade podignute na periferiji, oko grada, Dunava, željeznice, pa šta više neke i u samoj varoši […].“ Zbog toga su prilikom oslobođenja Smedereva od detonacija zapaljene municije, ali i neprijateljskih granata, ginuli i civili, o čemu svedoče matične knjige umrlih, kao i savremenici. Međutim, tačan broj tih žrtava se ne zna.
Uprkos svemu tome, srednja kolona srpske Konjičke divizije, uz pomoć odreda koji joj je Moravska divizija uputila iz pravca Mihajlovca, probila je neprijateljske položaje kod Radinca 30. oktobra (17. oktobra po starom, julijanskom kalendaru) u 6 časova ujutru, i već u 7 časova zauzela Smederevo. Na ovaj način je, po naređenju Vrhovne komande, osigurana obala od Smedereva do ušća Velike Morave.
Za Smederevce veliki trenutak oslobođenja, opisao je pomenuti P. Maksimović: „Sad dolazi jedan momenat veličanstven i pojava dosad neviđena. Ulicom idu vojnici sa francuskim šlemovima i naperenim puškama. Francuzi, Francuzi hori se sa sviju strana i spremljeno cveće baca se na njih. Oni nam odgovaraju: Srbi smo, Srbi smo. Oh, kako je veličanstven taj trenut! Izgubili smo glas, gušili smo se, sve to samo jeca i kliče skoro nečujno: Živela slobodna Srbija…“
Još jedan savremenik ovih događaja, Spasoje Jefremović, u svojim sećanjima opisuje i obnovu grada, koja je počela narednog dana po oslobađanju: „[…] već sutradan sklanjale su se sa gornjeg puta neeksplodirane granate, podizale pale ograde i oborene kapije, čistila zgarišta, podupirale grane na polomljenim voćkama i obnova je, posle tolikih pre nje, opet počela […] (ipak) Dugo posle prvog svetskog rata tupila se još motika, ili ašov kopača o gvozdenu košulju granate, tesak Vardarca ili šiljasti bajonet trećepozivca.“
Tekst predstavlja izvod iz kataloga izložbe Smederevo u Velikom ratu koja će biti otvorena u Gradskoj galeriji savremene umetnosti Smederevo od 21. novembra do 21. decembra 2014.
Autori: Miroslav Lazić i Marko Stefanović
Pogledati još:
(SU)ŽIVOT PO DEKRETU
U BOJ U BOJ!
U OSVIT RATA!
PORAZ I OKUPACIJA!
Izvor: SDCafe